Ένα σύμπτωμα μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα είδος λόγου, μια έκκληση προς τους άλλους και ιδίως τους ειδικούς, να αντιληφθούν την ψυχική οδύνη του ασθενούς. Εκπέμπει ένα μήνυμα, ιδίως σε περιπτώσεις όπου τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά(όπως οι δερματικές διαταραχές),που τους προσδίδει μια επικοινωνιακή λειτουργία. Αν οι κρίσεις αυτές είναι μια έκκληση προς το περιβάλλον ή κρύβουν κάποιο μήνυμα, καταπολεμώντας τες και αγνοώντας την επικοινωνιακή τους λειτουργία, δημιουργούμε πρόσθετους κινδύνους. Ο ασθενής απαλλάσσεται από τις κρίσεις, όμως οι επιθυμίες και τα άγχη του (που ζητούσαν τρόπο έκφρασης) απαιτούν τώρα μια νέα διέξοδο, γεγονός που μπορεί να συνεπάγεται την εμφάνιση νέων συμπτωμάτων ή επικίνδυνων συμπεριφορών. Οφείλουμε να διακρίνουμε το σύμπτωμα -ερώτηση προς τον άλλο- από το σύμπτωμα – απάντηση, αυτό που αναγκάστηκε να δώσει μέσω του σώματος σε κάποια στιγμή της ζωής του, ώστε να έχουμε ένα χρήσιμο πλαίσιο ολικής κατανόησης των ασθενειών.
Ακόμη και αν ο γιατρός συμπεράνει ότι τα συμπτώματα έχουν σχέση με ένα στρες, αυτό είναι η εύκολη λύση, ένας τρόπος να αποφευχθεί η λεπτομερής ανάλυση του ιστορικού του ασθενούς. Αντιθέτως από την συνήθη καταγραφή της διάρκειας του συμπτώματος, η απλή ερώτηση : «πότε άρχισε;» ανοίγει μια δυνατότητα στη σύνδεσή του με την προσωπική ιστορία του ασθενούς. Παραδόξως φαίνεται ότι και από μόνη της μια αλλαγή είναι αρκετή για να προκαλέσει την ασθένεια, επιβεβαιώνοντας έτσι τη ρήση του Ιπποκράτη, ότι για τις ασθένειες ευθύνονται κυρίως οι αλλαγές.
Χρειάζεται όμως διαθεσιμότητα από το γιατρό για να δει στο σωματικό σύμπτωμα την ψυχική οδύνη του ασθενούς. Όταν ένα συμβάν δεν μπορεί να αφομοιωθεί από τον ψυχισμό, μοιάζει να επενεργεί εξωτερικά σαν κάτι που το άτομο υποφέρει παθητικά και όχι κάτι στο όποιο εμπλέκεται ενεργά. Η άρνηση των ενδογενών προβλημάτων και η μετατροπή τους σε εξωγενή μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι η κρίσιμη αιτία που θα επισπεύσει την ασθένεια, ιδίως όταν συνυπάρχει γενετική επιβάρυνση.
Ωστόσο, δεν είναι ποτέ εύκολο να διακρίνουμε ξεκάθαρα ανάμεσα στις νοητικές καταστάσεις και το συναίσθημα. Όπως τόνισε ο Freud το 1905, « όλες οι νοητικές καταστάσεις, ακόμα και αυτές που συνήθως θεωρούμε ως διανοητικές διαδικασίες, είναι σε ένα βαθμό συγκινησιακές και καμία δεν στερείται φυσικών εκδηλώσεων ή της δυνατότητας μεταβολής των σωματικών διαδικασιών».
Οι λέξεις και οι σκέψεις διαμορφώνουν τις σχέσεις μας με τους άλλους και συχνά μόνο μέσω της ψυχανάλυσης μπορούν να ανακληθούν από το παρελθόν και να γίνει κατανοητή η αρχική σημασία τους για τη ζωή κάποιου. Με άλλα λόγια, μια τρομακτική σκέψη απωθείται και εξορίζεται οριστικά από το συνειδητό, αλλά τα έντονα συναισθήματα που την συνοδεύουν διαχέονται στο σώμα. Η ένταση της επίμαχης σκέψης γίνεται έτσι λιγότερο απειλητική χάρη στη μετατροπή της σε κάτι σωματικό. Συνηθέστερα συμπτώματα μιας τέτοιας ψυχοσωματικής μετατροπής, εκτός από τον πονοκέφαλο και τις γαστρεντερικές διαταραχές, είναι κάποια δερματικά προβλήματα. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι εκφράζουν κάτι και επομένως οφείλουμε να τα ακούσουμε με προσοχή και να τα αποκωδικοποιήσουμε.
Υπάρχουν όμως σωματικά συμπτώματα που στερούνται ψυχολογικής βάσης, όπως υπάρχουν και ψυχικές καταστάσεις που γεννούν σωματικά συμπτώματα που όμως δεν εμπεριέχουν κάποιο κρυφό μήνυμα. Δηλαδή αφορούν κάτι που καταπιέζεται σε ένα μέρος και ξεπετάγεται κάπου αλλού. Ο Franz Alexander, που ίδρυσε το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο του Σικάγο, πίστευε ότι όταν οι ιδέες και τα συναισθήματα καταπιέζονται και δεν βρίσκουν τρόπο έκφρασης, η δράση του αυτόνομου νευρικού συστήματος αναστέλλεται και αυτή. Έτσι η συσσωρευμένη ενέργεια δεν βρίσκει διέξοδο για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλοιώνοντας τους ιστούς. Σύμφωνα με το γνωστό μοτίβο «αντίδραση μάχης ή φυγής», ο οργανισμός τίθεται σε εγρήγορση για μια ενέργεια που δεν πραγματοποιείται ποτέ. Το αποτέλεσμα είναι η παρατεταμένη υπερδιέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος που μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα σε διάφορα όργανα χωρίς ένα ιδιαίτερο νόημα.
Από την άλλη αν ένα σύμπτωμα ψυχοσωματικής μετατροπής συνεχίζεται για πολλά χρόνια δεν θα έφθειρε τελικά τους ιστούς; Δερματικές παθήσεις όπως το έκζεμα, κατά το παράδειγμα, ενώ έχουν συχνά συμβολικό χαρακτήρα, επιφέρουν τελικά μεταβολές στους ιστούς. Βλέπουμε λοιπόν ότι τα όρια μεταξύ των ψυχογενών συμπτωμάτων και άλλων συμπτωμάτων δεν είναι πάντα σαφή. Δεν μπορούμε ωστόσο να αγνοήσουμε τη σημασία που έχει η νοητική αναπαράσταση της σωματικής διαδικασίας. Αυτή με τη σειρά της εγγράφεται στο σώμα και είναι δυνατή η ενεργοποίηση της στο μέλλον. Το ίδιο σύμπτωμα ή νόσημα μπορεί να αποκτήσει διαφορετική λειτουργία σε άλλες φάσεις της ζωής ενός ατόμου, όπως συμβαίνει και στο πιο συνηθισμένο είδος συμπτωμάτων, τις αλλεργίες.
Όπως πολύ καλά γνωρίζουν οι αλλεργιολόγοι, η χρονική στιγμή που εμφανίζεται μια αλλεργική αντίδραση μπορεί να είναι εύλογη αλλά, σε άλλη περίπτωση να καλύπτεται από μυστήριο. Από τη στιγμή που η φυσική αντίδραση καταγράφεται και κωδικοποιείται στον εγκέφαλο, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή στο μέλλον να ενεργοποιηθεί ξανά. Οι ψυχολογικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν ένα ρόλο στην πρώτη εμφάνιση των συμπτωμάτων, όμως ένα σύμπτωμα δεν έχει απαραιτήτως το ίδιο νόημα πάντα. Για παράδειγμα, στο κοινότατο σύμπτωμα του άγχους, το οποίο ένα είδος ψυχολογικού σήματος (μιας εσωτερικής σύγκρουσης) που ενεργοποιεί τους μηχανισμούς άμυνας, μήπως τα φάρμακα που το περιορίζουν κινδυνεύουν, φράζοντας αυτές τις διεξόδους, να ωθήσουν αναγκαστικά στην εμφάνιση άλλων συμπτωμάτων – φυσικού τύπου πολλές φορές – ως αντίδραση σε τραυματικές εμπειρίες ή καταστάσεις;
Όπως παρατήρησε ο Balint, η λύση της ιατρικής θεραπείας είναι απλώς ένας τρόπος απόρριψης της άρρητης πρόθεσης του ατόμου να μιλήσει, αν και αυτή από μόνη της δεν φτάνει για όλες τις περιπτώσεις. Τη μεγαλύτερη σημασία έχει πως το άτομο επεξεργάζεται και ερμηνεύει τα γεγονότα της προσωπικής του ιστορίας, πόσο οι γιατροί μπορούν να ανοίξουν μια τέτοια προοπτική και αν είναι πρόθυμοι να το ακούσουν. Πρέπει επιτέλους να τονιστεί ότι μια καλή εκπαίδευση στην τέχνη της ακρόασης και της ερμηνείας των λεγομένων του ασθενούς, θα ήταν τουλάχιστον εξίσου χρήσιμη με μια κλινική εκπαίδευση, για ένα γιατρό.
Ο διακεκριμένος Γάλλος Ψυχαναλυτής J. Lacan υποστήριξε ότι κύριο καθήκον του γιατρού είναι να καταλάβει τι πραγματικά ζητάει ο ασθενής. Θεωρούσε ότι η ψυχανάλυση(ως διαδικασία προσεκτικής ακρόασης και χρήσης των συλλεγομένων πληροφοριών για τη διαμόρφωση της καλύτερης δυνατής απάντησης) ήταν στην πραγματικότητα το τελευταίο καταφύγιο της παραδοσιακής ιατρικής. Επειδή οι υποσυνείδητες διανοητικές διεργασίες μπορούν να έχουν ισχυρή επίδραση στο σώμα, η ψυχοθεραπεία είναι πιθανότερο να έχει τα καλύτερα αποτελέσματα σε συνδυασμό και με άλλες ιατρικές θεραπείες, ευαισθητοποιημένες όμως ως προς τη σημασία του ανθρώπινου διαλόγου.
Ο ρόλος του γιατρού σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες, περιελάμβανε τη διαδικασία της προσεκτικής ακρόασης και της βαθιάς γνώσης του ασθενούς. Ας αναζητήσουμε πάλι τη μόνη πρακτική που επιτρέπει στο γιατρό να κρατήσει κάτι από την ιδιαιτερότητα του ρόλου του, ως μύστη της ενότητας σώματος και πνεύματος, σε μια θεώρηση της ασθένειας ως διαταραχής της επικοινωνίας μεταξύ ιστών – κυττάρων – οργάνων, μα κυρίως μεταξύ των ανθρώπων. Για τους ασθενείς μας είμαστε βάλσαμο στην οδύνη τους, αυτοί που ξέρουν να κρατούν μυστικά, σύμμαχοι στην πορεία συνειδητοποίησης αυτών που εμποδίζουν τη ζωή τους από το παρελθόν και οδηγοί στην πραγμάτωση της προσωπικής τους αλήθειας.
Όπως μας λέει ο μεγάλος ποιητής T.S. Elliot:
« ο χρόνος ο παρών και ο παρελθών είναι ίσως και οι δυο γραμμένοι στον μέλλοντα χρόνο·
και το παρελθόν εμπεριέχει το μέλλον».
Χάρης Καραμπέτσος
Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου