Η εφηβεία ισοδυναμεί με μια δεύτερη γέννηση, ψυχολογική αυτή τη φορά. Όπως το έμβρυο βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του για να γεννηθεί, έτσι και ο έφηβος χρειάζεται να παλέψει για να εξελιχθεί και να μπει στον κόσμο των ενηλίκων. Το καίριο ερώτημα που απασχολεί κάθε έφηβο είναι, αν μπορεί να αντέξει το να μη γνωρίζει τι είναι, για όσο διάστημα χρειάζεται για να γίνει αυτό που τώρα μαθαίνει. Σ΄ αυτή την πορεία έχει απόλυτη ανάγκη να ανταγωνίζεται την κοινωνία, νοιώθοντας όμως ότι το κοινωνικό πλαίσιο είναι άξιο της εμπιστοσύνης του, ότι θα ανταποκριθεί με σταθερότητα στις προκλήσεις του, δηλαδή, ούτε θα τον εκδικηθεί, ούτε θα καταρρεύσει. Με το να «σκοντάφτει πάνω στην πραγματικότητα», ο έφηβος, μαθαίνει σιγά-σιγά που τελειώνει αυτός και που αρχίζουν οι άλλοι. Η αναταραχή της εφηβείας είναι αναπόφευκτη, χρήσιμη και απαραίτητη για την ομαλή εξέλιξη των ατόμων. Αυτή η εσωτερική ρευστότητα είναι σημάδι υγείας, αν και δεν αποκλείει υποκείμενη παθολογία.
Το Εγώ των εφήβων γίνεται ευάλωτο, κατακλύζεται από τις ενορμήσεις της ήβης και είναι υποχρεωμένο να κάνει δικιά του την εικόνα του σεξουαλικά ώριμου σώματος. Ταυτόχρονα ο έφηβος καλείται να ανταποκριθεί στις μεγάλες εσωτερικές και κοινωνικές απαιτήσεις για ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς του ή να βγει από την πλάνη, ότι ως φυσική συνέχειά τους, έχει εξασφαλισμένη την εξαιρετικότητα και να αποδεχθεί τους περιορισμούς της πραγματικότητας. Φοβάται να εγκαταλείψει το Υπερεγώ των γονέων, τη φωνή της συνείδησης (ενσωμάτωση της φωνής του έχοντος την πατρική λειτουργία, που υπαγορεύει τον νόμο) ή μήπως εγκαταλειφθεί απ΄ αυτό και χάσει τη γονική επιβράβευση, εάν ακολουθήσει τη δική του επιλογή. Ζητά από τους άλλους να του πουν ποιος είναι. Δεν μπορεί να ψάξει το παρελθόν, θέλει το μέλλον. Έτσι επενδύει στους φίλους, στην ομάδα των συνομήλικων (δεύτερη αγκαλιά μετά τους γονείς), που θα τον βοηθήσει να ωριμάσει μοιράζοντας μαζί τους τις διεγέρσεις, τις ανεπάρκειες και τις ενοχές του.
Ως άμυνα στην αδυναμία του, ο έφηβος φαντασιώνεται την παντοδυναμία, νοιώθει άτρωτος. Φαντάζεται ότι θα σώσει τον κόσμο, ότι θα έχει απεριόριστη επιτυχία ή προκαλεί τον κίνδυνο κάνοντας «σούζες» με το μηχανάκι του. Αν αυτές οι άμυνες δεν επαρκέσουν τότε έχουμε κινητοποίηση άλλων, ακόμα πιο μαζικών, όπως του ασκητικού εφήβου, που έχει κηρύξει ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον κάθε μορφής απόλαυσης, είτε από το περιβάλλον είτε από το σώμα του. Κύριο μέλημα της εφηβείας είναι η αναζήτηση της ταυτότητας και της ικανότητας. Πριν την εφηβεία το άτομο αισθάνεται τον εαυτό του και το σώμα του να είναι προέκταση της μητέρας, η οποία το φρόντιζε πρώτη. Τώρα αισθάνεται τον εαυτό του κάτοχο του σεξουαλικώς ώριμου σώματός του, εγκαθιστώντας με τη σεξουαλική ταυτότητα μια συμπαγή εικόνα του εαυτού του. Αν καταρρεύσει αυτή η αναπτυξιακή διαδικασία, εγκαθίσταται η παθολογία. Δημιουργείται μια διαστρεβλωμένη άποψη του εφήβου για το σώμα του, το οποίο αποπειράται να εκδικηθεί μέσα από απόπειρες αυτοκτονίας ή ψυχογενή ανορεξία και άλλα.
Επίσης, κάποια παιδιά που τους έλειψε ένα κατάλληλο γονικό πρότυπο -το οποίο είναι απαραίτητο για να καθρεπτίζει τις φιλοδοξίες τους και να προσφέρεται για εξιδανίκευση- μπορεί να έχουν μια πρώιμη σεξουαλικότητα, η οποία χρησιμοποιείται για να διεγερθούν και να ξεφύγουν από τον ψυχικό λήθαργο και την απογοήτευση. Αντί της απαραίτητης διεργασίας πένθους και αποδοχή της πραγματικότητας, απονεκρώνονται και βουλιάζουν στην κατάθλιψη ή αναζητούν έντονες συγκρούσεις, εκδικούμενοι τις «ατέλειες των θεσμών». Άλλες φορές εκτονώνουν την αντιπαλότητα σε κάτι ορατό και πραγματικό, όπως οι συμβολικοί εκπρόσωποι του νόμου ή οι χούλιγκαν της αντίπαλης ομάδας, «με τα μυαλά στα κάγκελα του αόρατου εχθρού».
Υπάρχουν και αυτοί που αναζητούν την επανάληψη της πρώιμης εξαρτητικής σχέσης με τη μητέρα, μετουσιωμένη σε μια τοξική ουσία. Ασυνείδητα, η ουσία παίρνει ανθρώπινες ιδιότητες, όπως να «προστατεύει» από τα επικίνδυνα εσωτερικά ερεθίσματα, να «μειώνει» το άγχος και το φόβο, να «ενισχύει» την αυτοπεποίθηση, σαν μια χημική μαμά τσέπης. Τέτοιες εξαρτητικές καταστάσεις δεν είναι μόνο ο εθισμός από διάφορες ψυχοδραστικές ουσίες (νόμιμες ή παράνομες), αλλά και η αποχαυνωμένη κατανάλωση τηλεοπτικών σκουπιδιών, διαδικτυακών παιχνιδιών και υποπροϊόντων, σε μια αναζήτηση υποκατάστατων της ζωής στον εικονικό κόσμο. Στο βάθος ο έφηβος ψάχνει να γεμίσει ένα εσωτερικό κενό και τα διάφορα χημικά και ηλεκτρονικά ψυχότροπα τον παγιδεύουν πιο πολύ, κλείνοντάς τον στο σπίτι και κάνοντάς τον έναν παθητικό ηδονοβλεψία της πραγματικής ζωής. Νοιώθει μόνος, μετέωρος, ξένος μέσα στο σώμα του και αυτό το κενό του προκαλεί ακόρεστη πείνα για συναισθήματα και αντικείμενα. Επιδιώκει να έχει σκληρές αντιπαραθέσεις για να απομακρυνθεί και να αποχωρισθεί από τους γονείς και ιδίως από την ξαναπροτεινόμενη (απειλητική για την αυτονομία του) οιδιπόδεια σχέση με το γονέα του άλλου φύλου. Όλο βγαίνει, αλλά είναι προτιμότερο από το να κλειστεί πίσω από το κέλυφος ενός ψευδούς εαυτού που ικανοποιεί τους οικείους του, αναζητώντας μόνο εξ αποστάσεως σχέσεις μέσω της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης, στο επίπεδο μιας επίπεδης οθόνης.
Χρειάζεται γονείς διαθέσιμους, να αναλαμβάνουν το βάρος της συζήτησης και της αντιπαράθεσης μαζί του και όχι γονείς παραιτημένους και φοβισμένους από τη επανάστασή του, που αποφεύγουν τις συγκρούσεις, αυτοκαταργούνται μη αναλαμβάνοντας την οριοθέτηση αυτών που αγαπούν και έχουν την ευθύνη τους ή υψώνουν τείχη υπερβολικού ελέγχου, που εκλαμβάνεται ως εχθρικότητα . Ο έφηβος έχει ανάγκη τους γονείς για να τον βοηθήσουν να συνειδητοποιήσει, με στοργική υπομονή στις αναγκαίες συγκρούσεις μαζί του, ότι η σύγκρουση ουσιαστικά συμβαίνει μέσα στον ίδιο του τον εαυτό. Ο γονέας πρέπει για αυτόν να είναι ένα στήριγμα ασφάλειας (ακόμα και όταν δεν τον επιδοκιμάζει), που απορροφά τις πιέσεις χωρίς να καταρρεύσει σαν πλαστελίνη, αλλά ούτε σαν τοίχος από μπετόν, που αποτρέπει κάθε διεκδίκηση. Οι ίδιοι οι γονείς των εφήβων, που πενθούν την παιδική παντοδυναμία, βρίσκονται πολλές φορές σε μια κρίσιμη ηλικία της ζωής τους, στη φάση του απολογισμού και ενδεχομένως του πένθους για τις χαμένες προσδοκίες από τη ζωή τους, (το «που ΄σαι νιότη που΄ λεγες πως θα γινόμουν άλλος»). Βιάζονται να ταυτιστούν με αυτά που αποκτούν, παλεύουν με τον χρόνο στο πεδίο του «είμαι αυτό που προλαβαίνω να έχω». Έτσι πιέζουν και τους εφήβους να προσχωρήσουν και αυτοί στην οπτική της στενής προθεσμίας του χρόνου που λιγοστεύει, όπως άλλωστε και η ζωή των γονέων.
Από την άλλη, η εφηβική διάσταση ωθεί τον νέο στο να παίζει σ΄ ένα απεριόριστο «μητρικό» χρόνο, που δίνει πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη της φαντασίας και της προσωπικής του αξίας, η οποία εκτός της ευφυΐας περιλαμβάνει τη χάρη, τη δημιουργική ματιά στον κόσμο και τον υγιή ρεμβασμό ως πηγή κάθε έμπνευσης. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη και γιατί οι ίδιοι οι γονείς προσπαθούν να υποβαθμίσουν τις εσωτερικές τους αντιφάσεις, όταν μιλούν σαν από κεκτημένη ταχύτητα για τις περίφημες ανθρωπιστικές αξίες, την αλληλεγγύη, την πρόοδο, την ελευθερία, το έθνος (ιδίως στα τηλεοπτικά παράθυρα), ενώ γύρω τους οι αξίες και τα συστήματα αξιολόγησης όλο και καταρρέουν. Ίσως έτσι πρέπει να δούμε και το πραγματικό αίτιο της αδιαφορίας των εφήβων (μη συμμετοχή στη θεσμοθετημένη κοινωνική ζωή), ως αναμενόμενο αποτέλεσμα της δυσφορίας απέναντι σε άδεια λεκτικά σημεία μιας μεταλλαγμένης κοινωνίας.
Χρειάζεται να μπορούμε να ξεχωρίζουμε τους φόβους μας, εν μέρει δικαιολογημένους και εν μέρει κατάλοιπα των δικών μας ματαιωμένων ονείρων, και να δούμε μαζί ότι ίσως υπάρχει ένας καλύτερος τρόπος ζωής. Να μπορούμε να πούμε στους εφήβους μας πόσο ανάγκη τους έχουμε και εμείς, πόσο ζούμε από την πίστωση αγάπης που μας κάνουν. Κάποιες φορές είναι αναγκαία η βοήθεια ενός ειδικού για τις δύσκολες σχέσεις στην οικογένεια. Ο ψυχίατρος παιδιών και εφήβων είναι ο ψυχοδυναμικός σύμβουλος όλης της οικογένειας, γιατί η δυσκολία του παιδιού είναι σύμπτωμα της οικογένειάς του. Σ΄ αυτό το πλαίσιο οι γονείς χρειάζονται στήριξη για να κατανοήσουν καλύτερα τις ανάγκες και τις επιθυμίες των εφήβων τους, αλλά και τις δικές τους. Ο ψυχοθεραπευτής πρέπει πριν από όλα να είναι διαθέσιμος και να μπορεί ν΄ αντέξει τη σιωπή του εφήβου. Χρειάζεται, όπως λέει ο ποιητής, «τέχνη, γνώση και υπομονή άλλη τόση». Έτσι μόνο μπορεί να τον βοηθήσει (με μια συναισθηματική συμμαχία μαζί του) να κινητοποιηθεί από μόνος του, να ανακαλύψει την αλήθεια του, να αναλάβει την ευθύνη της επιθυμίας του και, με πίστωση εμπιστοσύνης από τους γονείς, να εφεύρει και να ζήσει μια καλύτερη ζωή.
Χάρης Καραμπέτσος
Ψυχίατρος Παιδιών & Εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Επιστ. Δ/ντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων & Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας «Αργώ»