Κάθε παιδί έχει δικαίωμα να μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που του παρέχει ασφάλεια και για να γίνει αυτό πρέπει να νιώθει ότι υπάρχει ένας μεγάλος, η ύπαρξη του οποίου βάζει τον νόμο και δίνει ασφάλεια. Η διαδικασία της ανατροφής έχει να κάνει με τριβές, αλλά και με αρμονική συνύπαρξη, με συμφωνίες αλλά και αντιπαραθέσεις (που είναι πάντα προτιμότερες από την παγωμένη αποστασιοποίηση). Όπου υπάρχει τριβή υπάρχει και θερμότητα, που αλληλοτροφοδοτεί την κοινή πορεία εξέλιξης παιδιών-γονιών.
Για να βάλουμε όρια χρειάζεται σταθερότητα- όχι αυστηρότητα- συμφιλίωση με τις αμφιβολίες μας και αποφυγή κάθε επίδειξης τελειότητας, που αποθαρρύνει τα παιδιά. Τα όρια γίνονται ένα μέσο ενδυνάμωσης της αυτονομίας των παιδιών, αλλά και των γονέων. Μέσα από τις αναγκαίες αντιπαραθέσεις δημιουργείται η ικανότητα των παιδιών να αποδεσμεύονται σταδιακά και να αυτονομούνται, ιδίως στην εφηβεία. Αντίθετα, η άμεση ικανοποίηση όλων των επιθυμιών, όπως και η υπερπροστασία, «καλομαθαίνουν» τα παιδιά, αλλά ταυτόχρονα ακυρώνουν την ικανότητά τους να αποκτήσουν δεξιότητες,( απαραίτητη διαδικασία για την δόμηση της αυτοεκτίμησης.
Η υπερπροστασία, παρά την καλή πρόθεση, έχει μια αρνητική λειτουργία στην εξέλιξη της προσωπικότητας του παιδιού. Πολλές φορές δηλώνει, επίσης, έλλειμμα ικανοποίησης από τον σύντροφο και μετάθεσή της στο παιδί, το οποίο φορτώνεται την υποχρέωση να πραγματώσει τις ματαιωμένες προσδοκίες της ζωής του γονέα. Συχνά, αποτελέσματα αυτής της πίεσης είναι οι σωματικές, ψυχικές και σχολικές δυσκολίες που παρουσιάζουν τα υπερπροστατευμένα (αλλά και υπερελεγχόμενα) παιδιά, εξαρτημένα και οργισμένα ταυτόχρονα με τους γονείς αλλά και με τον εαυτό τους. Αυτά τα παιδιά είναι ευάλωτα στα καταναλωτικά πρότυπα, αναζητώντας πολλές φορές μια ψευδοεξατομίκευση με βάση αυτό που καταναλώνουν ή άλλες φορές στρέφουν την οργή ενάντια στον εαυτό τους με πολλούς τρόπους, όπως ψυχοσωματικές ασθένειες, κατάθλιψη και άλλες (αυτό)τιμωρητικές συμπεριφορές (τοξικομανία, εξάρτηση από το Internet, νευρική ανορεξία, κλπ.).
Ακόμη χειρότερα αποτελέσματα επιφέρουν συμπεριφορές που αναστέλλουν την συναισθηματική και ψυχική εξέλιξη του παιδιού, όπως η σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, ο διαρκής ψυχικός και συναισθηματικός υποβιβασμός του και η απόρριψη. Τα όρια δεν πρέπει να στοχεύουν στην κυριαρχία αλλά στην υπόδειξη και στην προστασία.
Ο σεβασμός που εκφράζουμε στην αξιοπρέπεια του παιδιού εμπνέει και τον σεβασμό του παιδιού προς εμάς. Το παιδί προσλαμβάνει την υποστήριξη από κάποιον που είναι ικανός να μπαίνει στην θέση του και να το ενθαρρύνει στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων του στον κόσμο των ενηλίκων. Σ ’αυτή την πορεία είναι απαραίτητη η καθημερινή σχέση συναισθηματικής φροντίδας του παιδιού και από τους δυο γονείς. Ο πατέρας, ο συμβολικός νόμος στηρίζει αλλά και απαγορεύει και επιπλέον η λειτουργία του είναι απαραίτητη στην ταύτιση φύλου, για τον γιο του. Η απουσία άμεσης εμπλοκής του πατέρα θα φανεί αργότερα, στην συνάντηση του παιδιού με πατρικές μορφές, π.χ στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, όπου ο παιδαγωγός βιώνεται ως αδιάφορη ή ψυχολογικά ευνουχιστική μορφή, ή αντίστοιχα ο εργοδότης, στον χώρο της εργασίας.
Μπορούμε να πούμε ότι παράλληλα με τις πολλαπλές απαιτήσεις της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, χρειάζεται να βρούμε χρόνο να αφιερώσουμε στα παιδιά, ώστε να είναι ικανά, επίσης να βλέπουν τις συνέπειες μιας παράβασης ως φυσικό αποτέλεσμα και όχι ως τιμωρία.
Για τους γονείς η θέσπιση ορίων είναι ένα διαρκές παιχνίδι μεταξύ δοκιμής και λάθους. Παρ ’ότι πάρα πολύ δύσκολα αντέχουμε την ελευθερία εκείνου που έχουμε αναλάβει την ευθύνη του, η ειλικρινής αποδοχή των φόβων μας και των σφαλμάτων μας δομεί τις συνθήκες ενός αυθεντικού διαλόγου εμπιστοσύνης του παιδιού στην ικανότητά μας ως γονείς. Ο ρόλος των γονέων είναι η προστασία, η μάθηση – μέσω του μεγαλώνω μαζί μ ’έναν άλλο – και η δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης και ειλικρινούς αποδοχής (ακόμη και των διαφορετικών μορφών έκφρασης). Μέσα στην- χωρίς όρια- αγάπη για τα παιδιά μας τους οφείλουμε να τα μεγαλώνουμε με όρια, διευρύνοντας και τα δικά μας όρια.
Χάρης Καραμπέτσος Ψυχίατρος Παιδιών και εφήβων
Διδάκτωρ Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου