Καθημερινά νιώθουμε γύρω μας, στην ποιότητα των σχέσεων, τη λεκτική βία και την ισοπέδωση της διαφορετικής άποψης, ιδίως στον δημόσιο λόγο, να γίνεται πολλές φορές το προκαταρκτικό στάδιο της σωματικής βίας και μιας ανεμπόδιστης εκτόνωσης της πιο πρωτόγονης πλευράς του ανθρώπου. Όταν στην κοινωνία των ενηλίκων βρίζει ο ένας τον άλλο δωσίλογο, πουλημένο, προδότη, καλλιεργεί το έδαφος πάνω στο οποίο κάποιοι (με πιο αρχέγονη ψυχική δομή) γίνονται οι εκτελεστές μιας επιθυμίας εξευτελισμού ή και θανάτου του αμφισβητούντα, του διαφορετικού, ή αυτού που είναι έξω από το πνεύμα της αγέλης. Συχνά δε όλα αυτά γίνονται επικαλούμενοι, παραμορφωτικά οικειοποιημένες από αυτούς, τις έννοιες της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης.
Κάθε πράξη βίας φαίνεται να ενισχύει τα όρια μεταξύ εαυτού και του άλλου, στον οποίο προβάλλονται όλα τα ασυνείδητα μή αποδεκτά «βρώμικα» κομμάτια του εαυτού. Έτσι, ο επιτιθέμενος διαχωρίζεται από όλα αυτά που προβάλλει και τα νιώθει πλέον ως μια εξωτερική απειλή, που προέρχεται από τον άλλο.
Η βία αναδύεται επίσης, με αναίμακτη μορφή, μέσα στην καθημερινότητά μας, όταν είμαστε αναγκασμένοι να επιλέγουμε μέσα σε συνθήκες που δεν επιλέξαμε να βρεθούμε, όταν οι άνθρωποι χάνουν ατιμωτικά τη δουλειά τους ή θυσιάζουν την αξιοπρέπεια και τα πιστεύω τους για να την κρατήσουν. Σ ’αυτό το καθεστώς, ηθικής κρίσης πρωταρχικά, έννοιες όπως ο σεβασμός και η αλληλεγγύη τίθενται σε αμφισβήτηση.
Μέσα σ’ αυτό το διάχυτο πνεύμα ανομίας και βίας πολλά από τα παιδιά αυτής της κοινωνίας, (που επιπλέον βιώνουν την διαρκή πίεση του πρώιμου ανταγωνισμού και εντατικοποίησης στο όνομα της ατομικής επιτυχίας), νιώθουν θυμό ή φόβο και πολλές φορές δεν είναι καθόλου ανεκτικά σε ότι φαινομενικά τα χωρίζει από άλλα παιδιά (πολιτισμός, θρησκεία, εθνότητα, καταγωγή, συνήθειες, καλύτερες επιδόσεις, χαμηλότερη κοινωνικότητα, ακόμα και το φύλο). Όταν δε συνυπάρχουν συνθήκες κρίσης στην οικογένεια (οικογενειακής βίας, διάχυτο πνεύμα ανταγωνισμού, απουσία πατρικής λειτουργίας, ανεργία….) κάποια από αυτά αναζητούν στην εκτόνωση των συσσωρευμένων αρνητικών συναισθημάτων στο σχολικό περιβάλλον, μια ψευδαίσθηση δύναμης.
Κατ’αυτόν τον τρόπο μπορεί να εκφοβίζουν τους συμμαθητές τους χρησιμοποιώντας σωματική βία (χτυπήματα, σκίσιμο ρούχων), απειλές, εκβιασμούς, «φαρμακερά» παρατσούκλια, κοροϊδία, διάδοση φημών και διασυρμό, εσκεμμένο αποκλεισμό κάποιων παιδιών, κλοπές αντικειμένων τους, σεξουαλική παρενόχληση ή εκφοβισμό μέσω διαδικτύου.
Το bullying ή σχολικός εκφοβισμός, δεν πρέπει να συγχέεται με τον συνήθη τσακωμό μεταξύ «τσαμπουκάδων». Είναι η βίαιη και επαναλαμβανόμενη επιβολή μιας ασύμμετρης δύναμης με σκοπό να προκαλέσει πόνο.
Αυτές οι συμπεριφορές βίας παγιώνονται κατ’ επέκταση στον αυριανό άντρα, ο οποίος επαναλαμβάνει τον κύκλο της βίας στην οικογένεια, τους συναδέλφους ή την κοινωνία, αναζητώντας ασυνειδήτως πολλές φορές μέσα απ’την τιμωρία του την προσοχή από τους άλλους.
Τα παιδιά που υφίστανται τη βία, από την άλλη, είναι συνήθως παιδιά διαφορετικά από τον μέσο όρο, είτε στις επιδόσεις, είτε στην εμφάνιση, στην συμπεριφορά, ή ως προς τον πολιτισμό, την εθνότητα, την καταγωγή τους και άλλα. Συχνά είναι παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, όπως και οι εκφοβιστές, αλλά με μεγάλη δυσκολία να εκφράσουν την οργή, να ζητήσουν βοήθεια και γενικά να υπερασπίζονται τον εαυτό τους.
Σύμφωνα με το Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (ΕΠΙΨΥ) , περίπου ένα στα δέκα παιδιά αναφέρει ότι υφίσταται εκφοβισμό δυο-τρεις φορές τον μήνα και σύμφωνα με άλλη ευρωπαϊκή πανεπιστημιακή έρευνα, περίπου δυο στα δέκα παιδιά αναφέρουν ότι έχουν δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό τον τελευταίο χρόνο, με κύρια θύματα τα κορίτσια. Τα παιδιά που εκφοβίζονται συνήθως σιωπούν, φοβούνται, νιώθουν ένοχα, δυσκολεύονται να μιλήσουν στους γονείς, στους δασκάλους ή στους καθηγητές γιατί ίσως δεν μπορούν να ξεχωρίσουν ότι το «ζητώ βοήθεια» για να υπερασπίσω την αξιοπρέπειά μου, είναι διαφορετικό από το «μαρτυράω» τους άλλους. Πολλές φορές εκφράζουν αυτά που δεν μπορούν να εκφράσουν με λέξεις, μέσω σωματικών συμπτωμάτων, με προβλήματα στον ύπνο, στην όρεξη στην συμπεριφορά, ή στην σχολική επίδοση.
Είναι δραματικό να υποφέρει κάποιος απομονωμένος και να μένει τελείως μόνος στο μαρτύριό του. Αυτό το βίωμα μπορεί να προκαλέσει μια σοβαρή ψυχική διαταραχή για όλη του την ζωή, ή να τον οδηγήσει μέχρι να δώσει ένα τέλος με την αυτοκτονία. Στο εξωτερικό έχουν καταγραφεί αρκετές αυτοκτονίες εφήβων οι οποίοι είχαν πέσει θύματα έντονου σχολικού εκφοβισμού.
Οι γονείς οφείλουν να προσπαθούν διακριτικά να ανιχνεύσουν τι μπορεί ενδεχομένως να κρύβεται κάτω από την εμφάνιση έντονων αλλαγών στη συμπεριφορά και τον ψυχισμό του παιδιού τους και να τα προστατεύουν. Είναι σημαντικό να καλλιεργήσουμε στα παιδιά μας το δικαίωμα αλλά και την ικανότητα να υπερασπίζονται την αξιοπρέπειά τους, όπως και να μπορούν να μπαίνουν στη θέση του άλλου που υποφέρει, με ένα λόγο συμπάθειας για την αδυναμία του και έμπρακτη υποστήριξη. Ας στηρίξουμε τα παιδιά μας να δημιουργούν δεσμούς συμμαχίας και φιλίας, τόσο απαραίτητες και για την πορεία τους στην ζωή και να επιλέγουν την αρετή για να κατακτήσουν μια καλή ζωή. Η Αρετή, («virtus» στα λατινικά), ερμηνεύεται ως η αρρενωπή δύναμη του πολεμιστή που τα βγάζει πέρα στη μάχη.
Οι δυσκολίες και τα ερωτήματα που σχετίζονται με την παιδική βία δεν έχουν όλα συγκεκριμένες λύσεις και απαντήσεις, ούτε μπορούν να δοθούν πολύ σαφείς κατευθύνσεις. Πρέπει να υπομείνουμε το γεγονός ότι δεν είμαστε σε θέση να δίνουμε απόλυτες απαντήσεις σε μια εποχή που υπάρχει ραγδαία εξέλιξη σκέψεων, θεωριών και παρεμβάσεων, τα οποία αντανακλούν τις προσπάθειές μας να κατανοήσουμε την βία και τις δυσμενείς επιπτώσεις της στα παιδιά.
Οφείλουμε να σκεφτόμαστε και να βοηθήσουμε όσο μπορούμε και τα παιδιά που ζουν σε ένα συναισθηματικό, κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον που είναι ανθυγιεινό, επικίνδυνο και καταστροφικό. Πολλά από τα παιδιά που ζουν σ ‘αυτά τα περιβάλλοντα δεν διαθέτουν τα εσωτερικά εφόδια για να αντιμετωπίσουν τις στερήσεις που θα συναντήσουν και συνήθως βρίσκονται κοντά σε ενήλικες, που ή δεν μπορούν να τα βοηθήσουν ή τους δημιουργούν ανυπόφορες καταστάσεις. Είναι παιδιά που, παρά τη βίαιη συμπεριφορά τους, λαχταρούν μια αντίδραση πραγματική από τον άλλο, που να τα λαμβάνει υπ’ όψιν χωρίς να τα εκδικείται ή να ακυρώνει την, με παθολογικό τρόπο, εκφρασμένη ανάγκη τους για κατανόηση.
Για ένα παιδί που δεν έχει τρόπο να πάρει αυτό που ενδεχομένως χρειάζεται, οι επιλογές είναι λίγες. Υπάρχει βέβαια η κατάθλιψη και η απομόνωση (ως αναστολή έκφρασης της φυσικής επιθετικότητας και οργής), οι μαθησιακές δυσκολίες ή η μαθησιακή αποτυχία, το άγχος, η εξαρτητικότητα από ουσίες ή από το ίντερνετ, οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, οι ψυχοσωματικές και συμπεριφορικές διαταραχές και – η πιο παραμελημένη από όλες- η βία. Το παιδί που επέλεξε τη βία έναντι της κατάθλιψης, το έκανε πολλές φορές για να επιβιώσει από την έλξη της έσχατης πράξης βίας απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό.
Όλα αυτά τα παιδιά, που είτε επιλέγουν να στρέψουν την οργή ή την απελπισία ενάντια στον εαυτό, καθιστάμενα εύκολα υποκείμενα βίας, είτε ενάντια στο περιβάλλον, είναι παιδιά που υποφέρουν και έχουν ανάγκη από βαθιά κατανόηση της ψυχοκοινωνικής τους πραγματικότητας. Χρειάζονται ειδική ψυχοθεραπευτική υποστήριξη με ένα συγκροτημένο θεραπευτή που έχει εξοικείωση με όλες τις φάσεις της παιδικής ανάπτυξης και μπορεί να κατανοήσει τον εσωτερικό ψυχικό κόσμο όσο και τον εξωτερικό-κοινωνικό κόσμο του παιδιού, για να το διευκολύνει να κατανοήσει και το ίδιο τα αδιέξοδά του και να βρει εναλλακτικούς τρόπους για να εκφραστεί και να εξελιχθεί. Η πρόληψη της βίας δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί χωρίς προσωπικές, διαπροσωπικές και κοινωνικές αλλαγές και τίποτα δεν είναι πιο αντιστασιακό σε κάθε μορφή βίας και επιβολής μιας τάξης πραγμάτων, απ’ ότι η καλλιέργεια και η παιδεία.
Ας μάθουμε στα παιδιά μας να επιλέγουν το άνοιγμα στους άλλους και στη ζωή, γιατί όλοι μας όταν γεννιόμαστε είναι σαν να ερχόμαστε σαν μετανάστες σε μια ξένη χώρα και η ζωή μας εξαρτάται από την φιλόξενη υποδοχή μας.
Σε κάθε περίπτωση ως γονείς αλλά και ως ενεργοί πολίτες αυτής της χώρας οφείλουμε να είμαστε από την πλευρά αυτών που υποφέρουν, για να μην συνθλιβούν από το βάρος της αδυναμίας τους.
Χάρης Καραμπέτσος MD,Ph.D
Ψυχίατρος παιδιών & εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Επιστ. Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Εξαρτήσεων & Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας Αγ. Παρασκευής, Χολαργού, Παπάγου – ΟΚΑΝΑ